อิทธิพลสถาปัตยกรรมของชาติยุโรปในอาณานิคม Architecture of European Influence in the Colonies

****

          สถาปัตยกรรมแบบยุโรป ซึ่งหมายถึงประเทศต่างๆในทวีปนี้ ที่มีการก่อสร้างอาคารต่างๆ เช่น พระราชวัง วิหาร วัดที่พักสงฆ์ของศาสนาคริสต์ อาคารทำการของรัฐบาล ที่อยู่อาศัย สะพาน เป็นต้น ซึ่งรูปแบบของสถาปัตยกรรมดังกล่าว ได้รับการพัฒนาถ่ายทอดมาจากโรมันเป็นหลัก ด้วยการนำเอาโครงสร้างพื้นฐานของสถาปัตยกรรมโรมันมาผสมผสาน ถึงแม้บางประเทศมีรูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นของตนเองบางส่วนก็ตาม เมื่อหลายประเทศได้ขยายอาณาจักรไปทั่วโลกแบบล่าเมืองขึ้น เอามาเป็นแหล่งอำนาจและเศรษฐกิจ ส่งไปยังประเทศแม่ เมื่อพวกเขาไปตั้งอาณานิคมยึดเอาหลายประเทศเป็นเมืองขึ้น เป็นเวลานาน พวกเขาจึงจำเป็นต้องก่อสร้างอาคารที่ทำการของรัฐบาล ที่อยู่อาศัย ศาสนสถาน โกดังเก็บสินค้า เป็นต้น พวกเขาจึงได้นำเอารูปแบบของอาคารการก่อสร้างของประเทศตน ไปประสมประสานกับรูปแบบของท้องถิ่น ด้วยวัสดุการก่อสร้าง และสถาปนิกท้องถิ่น จึงทำให้เกิดเป็นสถาปัตยกรรมที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะถิ่นขึ้น อย่างไรก็ตาม รูปแบบสถาปัตยกรรมดั้งเดิมนั้น ได้พัฒนามาจากสถาปัตยกรรมโรมัน เพื่อให้เห็นภาพ จึงขอนำมากล่าวเพียงสังเขป ดังนี้

สถาปัตยกรรมแบบโรมัน

โครงสร้างพื้นฐานที่สำคัญของสถาปัตยกรรมแบบโรมัน ได้แก่

ส่วนโค้ง (Arch) ซึ่งมีสองส่วนคือ ส่วนตอม่อกับโครงหินหรืออิฐรูปลิ่มที่ยึดกับตอม่อ ที่เรียงขึ้นไปทั้งสองข้างทำให้เกิดความสมดุลจนถึงส่วนบนสุดทั้งสองข้างแล้วจึงใช้ลิ่มหินหรือสลักหินหรือคีย์สโตน (keystone) เสียบตรงกลาง และเป็นศูนย์กลางของส่วนโค้ง ส่วนโค้งทั้งสองข้างเรียกว่า อาร์เขด (Arcade) ส่วนโค้งนี้ชาวโรมันสามารถปรับให้กว้าง สูง ใหญ่ ได้ตามต้องการ รูปส่วนโค้งมีหลายรูปแบบ แล้วแต่การนำไปใช้กับส่วนใดของอาคาร

หลังคาโค้ง (Vaults) จากรูปโค้งชาวโรมันได้พัฒนาไปสู่การสร้างหลังคาโค้ง ขนาดใหญ่   หลังคาโค้งสร้างคลุมห้องโถงขนาดใหญ่ จึงทำให้มีเพดานรูปทรงโค้งสูง บนเพดานมีการสร้างจิตรกรรม หรือเรียกรูปแบบนี้ว่าโดม นอกจากนี้ยังสร้างหลังคาโค้งคลุมทางเดินอีกด้วย

คอนกรีต หรือ ซีเมนต์  สิ่งสำคัญที่ชาวโรมันได้ทิ้งมรดกไว้ให้คือ คอนกรีต ที่มีส่วนผสมของน้ำ หินปูน และฝุ่นทรายจากภูเขาไฟ การก่อสร้างด้วยคอนกรีตมีความคงทนยังหลงเหลือปรากฏให้เห็นอยู่ทั่วไปในประเทศอิตาลี

เสาอาคาร  ส่วนสำคัญอีกประการหนึ่งของสถาปัตยกรรมแบบโรมันที่ยังเป็นที่นิยมอยู่ในปัจจุบัน ก็คือ เสาอาคาร ที่เรียกชื่อตามรูปแบบที่กำหนด เช่น แบบ โดริก แบบไอโอนิก แบบโครินเธียน แบบคอมโพสีต ซึ่งเป็นแบบหลัก

    ดังนั้น โครงสร้างพื้นฐานเหล่านี้ ได้กระจายไปทั่วยุโรป ดังจะเห็นได้จากอาคารสำคัญต่างๆในหลายประเทศในยุโรป ถึงแม้บางประเทศมีรูปแบบสถาปัตยกรรม (Vernacular Architecture) เป็นของตนเองก็ตาม ในที่นี้จะกล่าวถึงบางประเทศ ดังนี้ 

โปรตุเกส

        สถาปัตยกรรมโปรตุเกส เป็นเช่นเดียวกับวัฒนธรรมของโปรตุเกส นั่นก็คือมีส่วนสัมพันธ์กับประวัติศาสตร์ของประเทศ ที่ได้รับอิทธิพลจากประเทศที่เคยเจริญรุ่งเรืองมาก่อน ได้แก่ กรีก โรมัน เซอเบีย  เยอรมานิก อาหรับ เป็นต้น ตลอดจนศิลปกรรมแถบประเทศยุโรปที่มีผลต่อประเทศโปรตุเกส เช่น ศิลปะแบบ โรมัน โกธิก เรเนสซองซ์ บาโรก เนโอคลาสสิก แล้วนำมาผสมผสานกับศิลปกรรมดั้งเดิมของตน ดังนั้นศิลปกรรมในประเทศจึงมีลักษณะหลากหลายตั้งแต่ก่อนคริสต์ศักราช ที่ได้มีการก่อสร้างเป็นตำบลๆไป ที่เรียกว่า วิลล่า ดังนั้น สถาปัตยกรรมที่เป็น บ้านที่อยู่อาศัย พระราชวัง ปราสาท วัด โบสถ์ วิหาร สะพาน เป็นต้นจึงมีรูปแบบหลากหลาย ในแต่ละอาคารได้มีการประดับตกแต่งลวดลายปูนปั้นแบบลอยนูนตามเสา กรอบหน้าต่าง หน้าจั่ว เป็นต้น ต่อมาเมื่อโปรตุเกสและสเปนมีการผูกมิตรเหนียวแน่น ได้มีการพัฒนาการก่อสร้างในรูปแบบเรียบคือ ไม่มีการตกแต่งลวดลายทั้งภายในภายนอกอาคาร ระหว่างค.ศ. ๑๕๘๐ - ๑๖๔๐

        ประเทศโปรตุเกสได้ขยายอิทธิพลไปทั่วโลก ได้แก่แถบอเมริกาใต้คือประเทศบราซิล เมืองชายฝั่งและบางเกาะทวีปแอฟริกา และยังได้ขยายอิทธิพลสร้างจักรวรรดิโปรตุเกสที่เรียกว่า เอสตาโด้ ดา อินเดีย The Estado da India ในมหาสมุทรอินเดียตลอดไปจนถึงทะเลจีนใต้ โดยเริ่มเดินทางมาเอเชียตั้งแต่ค.ศ. ๑๔๙๘ แล้วสถาปนาเกาะต่างๆเป็นของตนพร้อมสร้างเครือข่ายกับเมืองหลักคือเมืองกัว ซึ่งเป็นที่บริหารราชการหลักและกิจการศาสนาด้วย ดังนั้นเมืองท่าชายฝั่งของอินเดีย ศรีลังกา จนถึงเมืองมะละกาแหลมมลายู เลยไปถึงเมืองมาเก๊าในจีนใต้ เมืองเหล่านี้ยังได้เชื่อมโยงกับเกาะและเมืองชายฝั่งแอฟริกาที่ตนได้ยึดเอาไว้ด้วย

        ด้วยเหตุที่พวกเขาเข้ามาอยู่เป็นเวลานาน แน่นอนว่า อิทธิพลทางด้านชีวิตความเป็นอยู่ เช่น ภาษา อาหารการกิน การแต่งงาน การนับถือศาสนาคริสต์ สถาปัตยกรรมการก่อสร้าง การค้าขาย เกษตรกรรมที่พวกตนต้องการ ได้ครอบคลุมพื้นที่เหล่านั้นเป็นเวลานานก็ตาม แต่ยังมีชาติเสปน ฮอลันดา อังกฤษ ฝรั่งเศส ที่ขยายอิทธิพลล่าเมืองขึ้นเช่นเดียวกัน ดังนั้นหลายเมืองจึงต้องตกเป็นของชาติอื่นไป เช่นเมืองมะละกาเสียให้ฮอลันดาปีค.ศ. ๑๖๔๑ ศรีลังกา ปีค.ศ. ๑๖๕๔ เมืองบอมเบย์ เสียให้อังกฤษ ค.ศ. ๑๖๖๑ จนเหลือไม่กีเมืองที่พวกตนหาประโยชน์ในระยะยาว เช่น มาเก๊า กัว ติมอร์ เป็นต้น

        อิทธิพลจากโปรตุเกสที่มีผลต่อเอเชีย ที่เป็นมรดกตกทอดได้แก่ ภาษาทางการค้าขายในศรีลังกาและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ตลอดจนคริสต์ศาสนานิกายคาทอลิก

        และอิทธิพลทางสถาปัตยกรรมการก่อสร้างแบบโปรตุเกส ตามเมืองสำคัญ เช่น ภูเก็ต เมืองปีนัง เมืองมาเก๊า เป็นต้น สถาปัตยกรรมแบบโปรตุเกสได้มีการผสมผสานกับศิลปกรรมแบบจีนและพื้นเมือง ทำให้มีรูปแบบ สถาปัตยกรรมแบบชิโนโปรตุกีส (Chino - Portuguese Architecture)  ขึ้น

        กองเรือโปรตุเกสได้เข้ายึดเมืองมะละกาเมื่อค.ศ. ๑๕๐๕ เมื่อทราบว่าสยามมีอิทธิพลอยู่ที่เมืองนี้ จึงได้แต่งทูตชื่อ ดูอาร์เต เฟอร์นันเดส์ เข้ากรุงศรีอยุธยา แล้วทำสัญญาค้าขายต่อกัน สินค้าที่สำคัญคือ แร่ดีบุกและเครื่องเทศ  ในส่วนของเมืองถลาง ชาวโปรตุเกสได้เข้ามาตั้งห้างค้าขายที่บ้านท่าเรือตั้งแต่ค.ศ. ๑๕๑๘  โดยสร้างบ้านพักและโกดังเก็บสินค้า มีบ้านพักเกือบร้อยหลัง มีถนนปูอิฐ บ้านพักน่าจะเป็นบ้านชั้นเดียวเป็นส่วนใหญ่ และบ้านสองชั้นสำหรับพวกหัวหน้า

สถาปัตยกรรม แบบโกธิก เป็นสถาปัตยกรรม ของยุคสมัยกลางตอนปลาย ที่โดดเด่นด้วย การใช้รูปทรงโค้ง แหลม คุณสมบัติอื่นๆ เช่น มีหลังคาโค้ง ไม้ค้ำยันที่แข็งแรง คานลอย หน้าต่างบานใหญ่ ซึ่งมักจะมีการจัดกลุ่ม หรือมีลวดลาย  เพิ่มขึ้น หน้าต่าง หอคอย ส่วนที่เป็นยอดแหลมบนอาคาร มีลวดลายที่เป็นเส้นประดับอย่างละเอียด  และด้านหน้าอาคารตกแต่งอย่างหรูหรา รูปแบบของโกธิกได้นำไปใช้กับการสร้างอาคารในวัตถุประสงค์ต่างๆ เช่น มหาวิหาร พระราชวัง อาคารพาณิชย์ บ้านที่อยู่อาศัยแบบหรูหรา อาคารชุด ปราสาท ศาลารัฐบาล กำแพงเมือง สะพาน วัดที่พักสงฆ์ศาสนาคริสต์ เป็นต้น

       โกธิกแบบฝรั่งเศสมียอดแหลมสูง ส่วนแบบอังกฤษยอดแหลมสั้นลง สถาปัตยกรรมแบบโกธิกมีการสร้างกันทั่วไปในยุโรป โดยเฉพาะอย่างยิ่งประเทศฝรั่งเศส อังกฤษ สเปน เป็นต้น

ลักษณะสำคัญๆของสถาปัตยกรรมบาโรก ก็ได้แก่ การก่อสร้างที่มีการตกแต่งอย่างวิจิตรตระการตาหรูหรา ด้วยเครื่องตกแต่งนำมาประดับตัวอาคาร เช่น  ภาพปูนปั้น ปูนปลาสเตอร์ หินอ่อน ไม้แกะสลัก มีภาพเขียนบนเพดานใต้โดม เป็นสถาปัตยกรรมที่มีการประสมประสานกันระหว่าง จิตรกรรม ประติมากรรม และสถาปัตยกรรม จนเป็นภาพลวงตาจนไม่สามารถแยกออกได้ว่าเป็นศิลปกรรมแบบใด

ฮอลันดา-ดัตช์

        สถาปัตยกรรมฮอลันดา เช่นเดียวกับชาติยุโรปอื่นๆคือได้รับอิทธิพลจากสถาปัตยกรรมโรมันแบบบาโรก อิตาลี เวเนเชียน สมัยเรเนสซองซ์ อาคารส่วนใหญ่เป็นวิหาร พระราชวัง  โกดังเก็บสินค้า ต่อมาได้มีสถาปนิกออกแบบเป็นศิลปะเป็นของตนเองก็มี สมัยล่าอาณานิคม ฮอลันดาได้ยึดครองหลายเมืองและเป็นเวลานาน  ดังนั้น เมืองใดที่ฮอลันดาเข้าครอบครอง ต่างก็ได้สร้างอาคารที่ทำการรัฐบาลของตน บ้านพักอาศัย พวกขุนนางท้องถิ่น พวกคนมีเงินต่างเอาอย่าง ด้วยการสร้างรูปแบบอาคารแบบผสมผสานระหว่างแบบฮอลันดา กับแบบพิ้นเมืองเข้าด้วยกัน

        ฮอลันดาได้เดินทางเข้าสยามตั้งแต่ค.ศ. ๑๖๐๗ หลังโปรตุเกสหลายปี อิทธิพลของฮอลันดาที่มีต่อสยามในการค้าขายได้แก่ กรุงศรีอยุธยา เมืองบางกอก นครศรีธรรมราช ปัตตานี  Oedjang Salang คือเมืองถลาง และสงขลา นอกจากนี้ ฮอลันดาได้ยึดเมืองมะละกาเป็นเมืองหลัก เมืองเคดะห์ สลังงอ เปรัก เมืองเขมร เวียดนาม เมืองฮานอย จีน เมืองฝูโจว กว่างตง ไต้หวัน ญี่ปุ่นเมืองนางาซากิ ฟิลิปปินส์ 

        สถาปัตยกรรมที่หลงเหลืออยู่ของฮอลันดา ได้แก่ ป้อมชีลันเดีย ที่ศูนย์กลางเมืองมะละกา มาเลเซีย

         ประเทศที่มีอาคารที่ได้รับอิทธิพล จากฮอลันดามากคืออินโดนีเซีย มีป้อมหลายแห่ง มีอาคารแบบฮอลันดาที่เมือง ปัตตาเวีย จาการ์ตา บันดุง เซมารัง ยอกยาการ์ตาและเมืองมาลัง ที่เมืองชะวาเป็นสถาปัตยกรรมแบบอาณานิคม คือออกแบบให้เหมาะสมกับภูมิอากาศเมืองร้อนและวัฒนธรรมของท้องถิ่นด้วย ซึ่งได้มีผู้รู้อธิบายว่า เป็นแบบผสมผสานระหว่างสถาปัตยกรรมอินเดีย-ฮินดู-ชะวาบวกสถาปัตยกรรมแบบยุโรป

อังกฤษ

        อังกฤษเป็นอีกประเทศหนึ่งในยุโรป ที่ได้รับอิทธิพลทางสถาปัตยกรรมจากหลากหลายแห่ง ได้แก่ สถาปัตยกรรมโรมันที่เมืองบาธ ป้อมตามเมืองชายฝั่งสถาปัตยกรรมแบบโรมันช์ (Romanesque architecture) ได้มีอิทธิพลต่อการก่อสร้างโบสถ์ก่อนค.ศ. ๑๐๖๖  สถาปัตยกรรมแบบโกธิก ซึ่งได้รับอิทธิพลจากฝรั่งเศส ปราสาทต่างๆ แต่บางส่วนได้รับการพัฒนาจากความคิดของคนในท้องถิ่นเอง

        อิทธิพลสถาปัตยกรรมอังกฤษ มีผลต่อรัฐในอาณานิคมเป็นอย่างมาก เมื่ออังกฤษได้ครอบครองเมืองใด ย่อมสร้างที่ทำการรัฐบาลของตน รวมทั้งอาคารประกอบอื่นๆ เช่น ที่อยู่อาศัย อาคารพาณิชย์ วิหาร เป็นต้น ทั้งนี้คนอังกฤษได้ออกแบบสถาปัตยกรรม ด้วยการนำเอาสถาปัตยกรรมที่มีอยู่เดิมในท้องถิ่น ผสมผสานกับศิลปะของตน โดยคำนึงถึงลักษณะของดินฟ้าอากาศ ลมฝน และความเชื่อของคนในท้องถิ่น อันเป็นรูปลักษณ์ที่คนในท้องถิ่นให้ความสนใจ แล้วนำไปสร้างต่อตามหัวเมืองต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นที่ทำการรัฐบาล ที่อยู่อาศัยของเจ้าหน้าที่รัฐ คนมีฐานะ เป็นต้น เช่น อินเดียสมัยเป็นอาณานิคม มลายูของอังกฤษ พม่า ฮ่องกง เป็นต้น 

 คำว่า อาร์เขด (arcade)

      คำว่า อาร์เขด พอสรุปความหมายได้สองกลุ่ม ดังนี้

กลุ่มที่หนึ่ง หมายถึง ๑.ทางเดินที่มีหลังคาโค้ง  ๒.เฉลียง(gallery) ๓.ระเบียงบ้าน ๔.ดาดฟ้า ๕.ทางเดินที่มีหลังคา ๖.ทางเข้าประตูบ้าน ๗.หน้ามุข (portico) ๘.แนวเสาระเบียง ๙.แนวเสาหิน

กลุ่มที่สอง หมายถึง ๑.ทางเดินที่มีร้านขายของสองฝั่ง ๒.ศูนย์การค้า (shopping arcade) ๓.ห้างสรรพสินค้า ๔.ห้าง ๕.ตลาดที่ขายของหลากหลายชนิด (bazaar) ตลาดขายของที่มีร้านขายของรวมกันเป็นจำนวนมาก

 คำว่า หง่อก่ากี่ (5kaki)

         คำนี้มาจากสองภาษารวมกัน คือ คำว่า หง่อ เป็นสำเนียงฮกเกี้ยน แปลว่า ๕ (ห้า) ส่วน กากี เป็นภาษามาเลย์ เป็นชื่อเรียกหน่วยวัด หมายถึง ฟุต ดังนั้น ๕กากี หมายถึง ความยาวห้าฟุต หรือ ๖๐ นิ้ว ช่างชาวภูเก็ตสมัยก่อน ใช้คำว่า กากี ไม่ได้ใช้คำว่า ฟุต ดังนั้นทางเดินระหว่างตึกแถวที่มีส่วนโค้งมีความกว้างห้าฟุต ที่เรียกว่า หง่อก่ากี่ จึงรวมอยู่ในอาร์เขดเช่นเดียวกัน อย่างไรก็ตาม ชาวจีนฮกเกี้ยนที่ภูเก็ตมีคำเรียกคนบางคนว่า ก่ากี่หลาง คือหมายถึงคนเตี้ย 

:  สมบูรณ์ แก่นตะเคียน   ๑๐ มีนาคม  ๒๕๕๗

s.kantakian@gmail.com

ภาพประกอบ

สถาปัตยกรรมโรมัน

ภาพจากอินเทอร์เน็ต

******

สถาปัตยกรรมโปรตุเกสและอาณานิคมของโปรตุเกส

ภาพจากอินเทอร์เน็ต

*****

สถาปัตยกรรมฮอลันดาและเมืองอาณานิคมของฮอลันดา

ภาพจากอินเทอร์เน็ต

*****

สถาปัตยกรรมอังกฤษ

และเมืองในอาณานิคมอังกฤษ

ภาพชุดแรกกรุงลอนดอนและชานเมือง

ถ่ายโดย

สมบูรณ์ แก่นตะเคียน

๒๕๔๗

***

สถาปัตยกรรมอังกฤษ

และเมืองในอาณานิคมอังกฤษ

ภาพชุดสอง

เมืองในอาณานิคมของอังกฤษ

ภาพจากอินเทอร์เน็ต

*****

*****